De gebeurtenissen in Japan kunnen niemand zijn ontgaan. Op vrijdagochtend 11 maart werd Japan opgeschrikt door een zware aardbeving van 9.0 op de schaal van richter. De beving voor de kust van de Japanse stad Sendai werd gevolgd door een alles verwoestende tsunami. De tsunami trof een kilometers lange kuststrook die verschrikkelijke beelden tot gevolg had. Auto's, boten tot aan complete huizen toe werden door de watermassa meegevoerd.
Alsof deze ramp niet erg genoeg was, bleken meerdere nucleaire installaties aan de oostkust dermate beschadigd te zijn dat zich nog een ramp voltrok: een nucleaire meltdown.
Wat bij de berichtgeving slecht aan bod komt, is het aspect van de verbruikte brandstof bij de Fukushima installaties. Bij de zes reactorblokken van Fukushima Daiichi is maar liefst 1.760 ton aan verbruikte brandstof opgeslagen. Bij Fukushima Daini gaat het om ruim 1.000 ton; dat zijn forse hoeveelheden die opgeslagen zijn bij de reactorblokken.
Volgens recente gegevens van TEPCO (de eigenaar van kecentrales) zijn bij de blokken die nu in grote problemen zijn gekomen circa 10.000 “assemblies” van verbruikte brandstof opgeslagen. Elke “assembly” bestaat bij dit type BWR-reactor uit 63 brandstofstaven. Deze verbruikte brandstof is sterk radioactief en moet voortdurend gekoeld worden. En daar is het dus misgegaan: die koeling is door de aardbeving en tsunami deels weggevallen.
Er hebben zich vier explosies voorgedaan bij de blokken 1 tot en met 3 en ook bij blok 4. Als de brandstof niet meer gekoeld wordt gaat zij branden. Dit is dus in enkele gevallen al gebeurd. Bij de nummers 1 en 2 is al een gedeeltelijke meltdown aan de gang. Zolang de reactor behuizing nog intact is, kan de straling nog begrenst worden. Voor de brandstof is dit een ander verhaal. De explosies hebben naar alle waarschijnlijkheid de koeling van de verbruikte brandstof onderbroken of totaal onmogelijk gemaakt. De ramp is dus zeer estig en het gevaar van uitbreiden van de stralingszone is zeer reëel.
De schattingen over het aantal slachtoffers van aardbeving en tsunami lopen in de duizenden en gevreesd moet worden dat het aantal mensen die het leven heeft gelaten de 10.000 zal overschrijden. Volgens de laatste schatting zijn er zo'n 17.000 mensen omgekomen. Daaaast zijn er naar schatting 400.000 Japanners dakloos geworden en zijn 200.000 mensen uit de regio van Fukushima geëvacueerd.
Fabrieken, voor zover deze niet in het rampgebied lagen en veietigd zijn, legden het werk stil omdat er grote problemen zijn ontstaan met de elektriciteitsvoorziening. Die elektriciteitsvoorziening wordt voor 30% geleverd door kecentrales en gezien de problemen met de centrales aan de oostkust wordt er nu al gesproken om elektriciteit op rantsoen te zetten.
In de reële zin hangt de economische impact grotendeels samen met het uitvallen een significant deel van die Japanse elektriciteitsvoorziening en de impact van radioactieve straling in de wijde omtrek van Fukushima. Structureel moet er een oplossing komen voor de elektriciteitsvoorziening om de Japanse productie draaiende te houden. De gevolgen van radioactieve straling zijn nog niet te overzien. Het is te hopen dat Tokyo niet aan die straling bloot komt te staan en dat de kereactoren snel en adequaat worden afgedekt.
In Tokyo is het openbare leven estig ontregeld geraakt. Pinautomaten van de Japanse bank Mizuho vielen uit, de schappen in de supermarkten zijn leeg, de stroom valt herhaaldelijk uit, en naast de vele buitenlanders die Japan verlaten en vertrekken veel Japanners uit Tokyo. De situatie is buitengewoon estig.
Japan is de derde economie van de wereld en de vraag is hoe Japan al deze problemen moet gaan opvangen want het is een niet te onderschatten schakel in het wereldwijde economische netwerk van bedrijvigheid.
Ook de financiële gevolgen kunnen niet onderschat worden. Japan heeft een enorme staatsschuld en deze ramp betekent dat de overheid gedwongen zal zijn om de aanzienlijke schade op te vangen. De kosten om de infrastructuur te herstellen en dorpen en steden te herbouwen zal de druk op de Japanse staatsschuld verhogen. Die staatsschuld is meer dan 200% van het bruto binnenlands product. Bovendien worstelt Japan al meer dan twintig worstelt met een kwakkelende economie.
De vraag die financiële markten bezighoudt is: “Wat als”? Wat is de schade? Welke bedrijven worden het hardst getroffen en wat betekent deze ramp voor de kapitaalmarkten? Wat betekent deze ramp voor de Japanse overheidsbegroting? Wat betekent deze ramp voor de bijna $900 miljard aan Amerikaanse staatsobligaties die Japan heeft? Gaat men die nu verkopen? Kan Japan überhaupt nog nieuwe Amerikaanse staatsobligaties kopen en wat betekent dit voor het beleid van de Federal Reserve? Wat doen centrale banken?
Financiële markten reageerden heftig op de ontwikkelingen in Japan. De wereldeconomie leek eventjes een op hol geslagen flipperkast te zijn geworden. Ondanks de bedragen die de Japanse centrale bank het financiële systeem in pompte, daalden de Japanse aandelenmarkt en crashte de beurzen in twee dagen tijd tot wel 17% intraday; aan het eind van de week bleef het verlies beperkt tot 10%. Daaaast steeg de Japanse yen wat tot veel onrust leidde op de valutamarkt. De yen wordt gebruikt in de zogenaamde yen carry-trade en daar zijn de nodige financiële risico's aan verbonden. Een hoge yen is daaaast ook nog eens nadelig voor de Japanse export.
De centrale banken van de G7-landen hebben donderdagavond besloten om te interveniëren op de valutamarkten en gooien hun gewicht in de strijd om de yen in waarde te laten dalen. Of deze interventies zullen werken valt te betwijfelen. Het verleden biedt geen succesvolle voorbeelden van dergelijke gecoördineerde interventies.
Een centrale bankier die anoniem wilde blijven vertelde persbureau Reuters dat er rekening gehouden moet worden dat de wereldeconomie een flinke klap zal krijgen. Dat terwijl de financiële markten toch al erg fragiel zijn. Dat zijn weinig geruststellende woorden.
Willem Middelkoop, Jaco Schipper & Georg Schmidt Weijmans