Economisch Nieuws
De overstimulering van de Spaanse huizenmarkt met goedkope kredieten en speculatief geld uit het buitenland heeft een verwoestend effect gehad op de huizenmarkt. Sinds het uitbreken van de crisis is de vraag naar Spaans vastgoed sterk afgenomen. Tegelijkertijd is er veel leegstand die weggewerkt moet worden. Soms zegt een goede grafiek meer dan duizend woorden…
Aantal bouwvergunningen voor nieuwbouw in Spanje (via twitter, afkomstig uit dit BBVA rapport)
Figuur 1 Lagarde blijft waarschuwen voor deflatie in Europa
De afgelopen weken heeft de directeur van het Internationaal Monetair Fonds bij herhaling de kat de bel aangebonden. Ook tijdens het World Economic Forum in het Zwitserse Davos waarschuwde ze ervoor. Het fragiele economische herstel in de Westerse wereld wordt bedreigd door het monster van de deflatie. Voor Lagarde is vooral Europa kwetsbaar voor deflatie. Tot december van 2013 bedroeg de inflatie 0,8% en dat is ver onder het gewenste niveau van 2%. Maar ook in de VS is er met een inflatieniveau van 1,5% sprake van disinflatie. Dat is min of meer de laatste stap op weg naar deflatie. Als afschrikwekkend voorbeeld noemde de directeur Japan. Daar tiert deflatie al 20 jaar welig en is de economie in een soort coma is beland. Van enige dynamiek is amper meer sprake.
Figuur 2 Meer dan 20 jaar in de ban van deflatie
Van deflatie is sprake wanneer lonen en prijzen in een neerwaartse spiraal terecht komen. Voor de korte termijn hoeft dit patroon niet schadelijk te zijn. Vooral de werknemer, wiens inkomen onder druk staat, kan profijt hebben van dalende prijzen. Zo blijft zijn koopkracht op peil. Ook landen kunnen profijt hebben van korte periodes van deflatie. Een land als Spanje heeft er voordeel van. Door de daling van lonen en prijzen heeft het land aan concurrentiekracht gewonnen.
Op de wat langere termijn is de neerwaartse spiraal dodelijk voor een economie. Consumenten en bedrijven stellen hun aankopen steeds maar weer uit in de bijna zekerheid, dat prijzen alleen nog maar verder zullen dalen. Bedrijven zullen daarom hun investeringen ook steeds verder de tijd in verschuiven. Voor schuldenaars betekent een dalend inkomen, dat hun schulden feitelijk steeds hoger worden. Dat geldt ook voor staten die hun belastinginkomsten zien teruglopen.
In een reactie op de woorden van mevrouw Lagarde sprak de president van de ECB, Mario Draghi, sussende woorden. Hij achtte de kans op deflatie in de eurozone niet zo heel groot. Het huidige zeer lage niveau was volgens hem te wijten aan enkele eenmalige statistische bijzonderheden in Duitsland.
Niettegenstaande deze geruststellende woorden, ging de bankpresident uitvoerig in op de mogelijkheden die de ECB ter beschikking staan om het monster van de deflatie te bestrijden. Daarbij verwees hij naar de mogelijkheid van een Europese variant van Quantitative Easing, als middel om de inflatie aan te wakkeren, naar het rijk der fabelen. Het is de ECB niet toegestaan schuldpapier van staten rechtstreeks op te kopen. Het opkopen van schuldpapier van grote bedrijven heeft evenmin zin volgens Draghi.
Figuur 3 Geen inflatie maar disinflatie in het Westen
Het is in Europa een relatief kleine markt, die bovendien goed functioneert. De enige mogelijkheid, die hem wel aan staat is het grootschalig opkopen van gebundelde leningen van het MKB en consumenten. Voorwaarde is echter wel, dat de markt voor deze zogeheten asset backed securities in Europa weer tot leven komt. Nu is die zo dood als een pier. Dat hoeft niet zo’n groot probleem te zijn voor banken als ze beseffen, dat er zich wel een heel grote klant voor dit soort papier meldt.
Het voordeel van deze werkwijze is, dat het voor banken gemakkelijker wordt kredieten te verlenen, wat rechtstreeks aan de economie ten goede komt.
Er hoeft dus geen vuiltje aan de lucht te zijn. Toch is voorzichtigheid geboden. Het beleid van de ECB is de afgelopen jaren er vooral een geweest van veel praten en beloven. Dat is nu duidelijk weer de inzet. Het gevaar daarbij is reëel, dat de ECB te lang wacht met actie. In dat geval kan 2014 wel eens het jaar worden van heel onconventionele maatregelen van de Bank, die veel verder gaan dan in Davos gesuggereerd.
Figuur 4 Veel woorden, weinig daden
Cor Wijtvliet
Vragen en Opmerkingen kunt u richten aan [email protected]
In Oekraïne dreigt een bankrun, nadat spaarders in drie dagen tijd in totaal 7% van hun spaartegoeden weghaalden bij hun bank. Volgens Stepan Kubiv, de nieuwe gouverneur van de centrale bank, werd er tussen 18 en 20 februari in totaal voor 30 miljard Oekraïense hryvnia opgenomen. Dat is omgerekend ongeveer €2,25 miljard. Spaarders maken zich zorgen over de veiligheid van de bankensector en over de waarde van de munt. In het midden en in het westelijke deel van Oekraïne zwakt de uitstroom van spaartegoeden af, maar in het oostelijke deel blijft de situatie vooralsnog problematisch.
Oekraïne heeft zware financiële problemen, mensen halen geld van de bank (Afbeelding via Bloomberg)
Argentinië wordt geplaagd door een hoge inflatie en dat heeft haar weerslag op de economie. De Financial Times schrijft dat sojaboeren een steeds kleiner deel van de oogst direct naar de markt brengen, omdat de pesos waarin ze betaald worden steeds minder waard worden. Door de zwakke peso is het voor de boeren die soja verbouwen veel verstandiger om hun product wat langer achter de hand te houden als voorraad.
Inflatie in Argentinië blijkt veel hoger dan wat de overheid voorspiegelt (Bron: FT)
Uit een nieuw onderzoek dat maandag gepubliceerd werd blijkt dat slecht 68% van de Amerikanen wat geld overhoudt om te sparen. Dat betekent dat ongeveer 1 op de 3 helemaal niet in staat is te sparen. In 2010 wist 73% van de Amerikanen nog geld over te houden aan het einde van de maand. Uit het onderzoek blijkt ook dat slechts 64% van de Amerikaanse huishoudens geld opzij heeft gezet voor noodgevallen, tegenover 71% in 2010. Het onderzoek laat ook zien dat vandaag de dag 76% van de huishoudens schulden afbouwt, een daling ten opzichte van de 79% in 2010.
Van de huishoudens die meer dan $50.000 per jaar verdienen weet 90% de schulden af te bouwen en heeft 80% een reserve voor noodgevallen. Bij de inkomens lager dan $50.000 liggen deze percentages op respectievelijk 78% en 63%. De mediaan van het huishoudinkomen kwam in 2013 uit op $51.017.
Sinds het begin van de financiële crisis heeft de Amerikaanse overheid grote stimuleringsprogramma’s opgestart om de economie overeind te houden. Maar wat hebben we gekregen voor al die miljarden die gestopt zijn in subsidies, programma’s als cash for clunkers en tal van andere omstreden projecten?
Zero Hedge plaatste maandag een artikel van STA Wealth Management, waarin de resultaten van het Keynesiaanse stimuleringsbeleid onder de loep worden genomen. De uitkomst is teleurstellend: alle overheidsinterventies van de afgelopen vijf jaar leverden een marginale verbetering op van het GDP. Van iedere $29,61 die de overheid spendeert groeit de economie slechts met $1. Over multipliereffect gesproken…
Overheidsinterventie levert nauwelijks economische groei op (Bron: STA Wealth Management)
Het probleem van steeds lagere economische groei komt niet alleen voor rekening van verkwistende overheidsbestedingen. Ook van een iets grotere afstand bezien komen we dezelfde trend tegen. De volgende grafiek van Incrementum laat zien hoeveel het GDP groeit met iedere $1 extra schuld….
Steeds meer geld levert steeds minder groei op (Bron: Incrementum)
“De mislukking van het stimuleringsprogramma weerspiegelt de foute inschatting van neo-Keynesianen dat de economie opgepept kan worden met een golf van overheidsbestedingen. Mensen zijn in feite slim genoeg om zich te realiseren dat iedere dollar die de overheid spendeert uiteindelijk aan de productieve economie onttrokken moet worden middels de belastingen. De beste manier om een economie weer op gang te brengen en om lange-termijn groei te bewerkstelligen is om mensen aan te moedigen meer te werken, te sparen en te investeren. Laten we hopen dat het volgende stimuleringsprogramma uit Washington gericht is op het verlagen van de belastingen en de regeldruk op het Amerikaanse bedrijfsleven.”
Tijdens de Amerikaanse depressie van 1920-1921 werd ook een zogeheten ‘laissez-faire’ strategie gekozen om de economie weer aan de praat te krijgen. In plaats van overheidsstimulering besloot president Harding juist te snijden in de overheidsbestedingen. Veel ambtenaren werden ontslagen en de private sector bleek zich daarna snel te herstellen. Door het snelle herstel is deze depressie veel minder bekend dan die van 1929. Lees meer:
U kent de discussie nog wel van enkele jaren terug onder economen. Hoe zou het komende herstel er gaan uitzien? Zou het in de vorm van een V zijn zoals gebruikelijk? Of zou het in de vorm van een U zijn of als alles tegen zou zitten, in de vorm van een W? Na vijf jaar crisis komt een nieuwe letter uit het alfabet aan bod om het herstel te duiden en wel de letter L.
Tevredenheid
Natuurlijk, het afgelopen jaar mocht er best zijn, zeker voor de ontwikkelde landen. De eurozone krabbelde op uit een reeks van recessies en in de VS is het niveau van werkloosheid lager dan in welk jaar van de crisis ook. Zelfs Japan begon tekenen van leven te vertonen na jaren van een comateuze slaap.
Als we echter iets verder graven, dan blijft er weinig over om tevreden over te zijn. In de eurozone dreigen meer landen in de malaise weg te zinken dan de gebruikelijke uit de periferie. Denk maar aan ons eigen land en bijvoorbeeld Tsjechië. In landen als Frankrijk en Zweden is de groei zo abominabel, dat het inkomen per hoofd van de bevolking aan het dalen is. In economisch sterke landen als de VS en Duitsland laat de arbeidsmarkt nog steeds zeer te wensen over. In Duitsland dreigt de werkloosheid weer licht omhoog te gaan, terwijl in de VS de onderliggende werkloosheid hoger is dan ooit tevoren. Dat kan in de toekomst tot nodeloze fricties op de arbeidsmarkt leiden. Iedereen is er trouwens van overtuigd, dat het herstel in Japan van korte duur zal zijn, als premier Shinzo Abe niet onverdroten verder gaat met hervormen.
Figuur 1 Van Rompuy is tevreden met de status quo
Gebrek aan innovatie
Het is met andere woorden niet louter kommer en kwel, maar er is ook weinig om met enig optimisme de nabij toekomst in te turen. Daar komt nog iets bij. Moderne technologie maakt het mogelijk, dat de bewoners van de opkomende landen gemakkelijk deelgenoot kunnen worden van de wereldwijde markten. Dit proces heeft vooral de ontwikkelde landen zwaar getroffen, omdat er geen innovatie is die compenseert voor het verlies van werkgelegenheid en groei van deze nieuwkomers. Er zijn ook weinig innovatieve ontwikkelingen waarneembaar, die aannemelijk maken dat de ontwikkelde landen zich ontworstelen aan de nadelen van de nieuwe economische verhoudingen. Sterker nog, het denken van de beleidsmakers in de westerse landen is geenszins meegegroeid met de nieuwe verhoudingen in de wereld, laat staan dat het een antwoord weet te formuleren op de uitdagingen van het voortschrijdend proces van globalisering.
Figuur 2 President Franklin D. Roosevelt zocht naar nieuwe antwoorden om de Grote Depressie het hoofd te bieden
Terughoudend
Voor een deel is deze stagnatie in denken en doen goed te begrijpen. Crises nopen tot voorzichtigheid, zowel in het geval van de ondernemer als in het geval van de beleidsmaker. Men kiest in eerste instantie voor voorzichtigheid en voor wat men kent en vertrouwt. Nieuwe projecten en initiatieven worden in eerste instantie op de lange baan geschoven. Dat kiezen voor voorzichtigheid en vertrouwdheid blijft echter maar voortduren, terwijl na vijf jaar crisis het duidelijk is dat nieuwe antwoorden nodig zijn op nieuwe en ongekende uitdagingen. Dat resulteert in een geestelijke opstelling waar zekerheid een absolute conditio sine qua non is en waar het waden in onbekende wateren bijna een doodzonde is. Het betekent wel, dat de beleidsmaker en zijn adviserende econoom voor de status quo kiezen. Ze gaan er aan voorbij, dat de status quo alleen nog maar meer slachtoffers zal maken en meer verliezers zal tellen. Illustratief daarvoor is het halsstarrig vasthouden aan de 3% norm in de eurozone, terwijl na vijf jaar van bezuiniging die norm steeds verder weg lijkt te komen liggen! In Nederland blijven economen en beleidsmakers hameren op het aanbeeld van het loonoffer alsof daarmee het schrikbeeld van het totaal wegvallen van de binnenlandse koopkracht weggepoetst kan worden!
Figuur 3 Keynes brak met het oude denken
Aanpak
Iedere grote crisis vraagt om zijn eigen aanpak. In Nederland zijn we er nog steeds van overtuigd, dat we de Grote Depressie van het begin van de 21ste eeuw kunnen bestrijden met de wapens, ontwikkeld ten tijde van de crisis van de jaren tachtig van de vorige eeuw. Zolang die manier van denken prevaleert in Nederland en meer in het algemeen in het westen, dan zal ervan groei van enig formaat geen sprake kunnen zijn.
Cor Wijtvliet,
Bron: Kaushik Basu, the fear of ‘L’. Project syndicate, January 5 2013
De Federal Reserve heeft in 2013 het grootste deel van het Amerikaanse begrotingstekort gefinancierd, zo schrijft de New York Times. Van de netto schulduitgifte van $759 miljard werd $543 miljard (omgerekend 71,5%) gekocht door de Federal Reserve. Sinds het uitbreken van de financiële crisis heeft de centrale bank niet zoveel procent van de netto schulduitgifte gefinancierd als het afgelopen jaar. In 2011 kocht de Fed meer Treasuries ($656 miljard), maar dat bedrag vertaalde zich naar ‘slechts’ 61% van de netto schulduitgifte van de Amerikaanse overheid.
De Federal Reserve financiert de Amerikaanse overheid niet direct, want ze koopt het schuldpapier op de secundaire markt van de ‘primary dealers’. Dat zijn de grote banken op Wall Street die zich in kunnen schrijven op de nieuwe staatsobligaties die door het ministerie van Financiën worden uitgegeven.
"Het is niet ondenkbaar dat de Federal Reserve minder staatsobligaties zal opkopen. Door de onrust in de opkomende markten is er sinds begin dit jaar weer een vlucht van het kapitaal richting veilige vluchthavens. De Amerikaanse staatsobligaties gelden nog steeds als de veilige vluchthaven bij uitstek."
En terwijl de Federal Reserve naar verhouding meer staatsobligaties kocht, bouwde de private sector (beleggingsfondsen en private beleggers) in de VS haar positie af. Zij waren in 2013 netto verkopers van schuldpapier.
Federal Reserve kocht meeste Treasuries in 2013 (Bron: New York Times)
De wereld wordt geteisterd door sociale onrust in onder meer Oekraïne, Venezuela, Thailand, Syrië en Bosnië. Burgers gaan de straat op en vreedzame protest escaleert al snel tot gewelddadige confrontaties met de oproerpolitie. In ieder land worden er weer andere verklaringen gezocht voor een explosie van geweld. Een corrupte regering, sociale problemen en confrontaties tussen groepen met bepaalde politieke of religieuze overtuigingen en etnische achtergronden zijn daar voorbeelden van. Maar als we nog iets verder kijken zien we dat de opstanden wereldwijd een andere gemeenschappelijke deler hebben, namelijk hoge voedselprijzen. Motherboard publiceerde een uitgebreide analyse.
In 2011 verscheen een wetenschappelijk artikel getiteld "The Food Crises and Political Instability in North Africa and the Middle East" van Marco Lagi, Karla Z. Bertrand en Yaneer Bar-Yam. In dit artikel beschrijven de auteurs de correlatie tussen voedselprijzen en sociale onrust in de wereld. Op basis van de FAO Food Price Index komen ze tot de conclusie dat in veel landen rellen uitbraken bij een voedselprijs index van meer dan 210. Dat gebeurde in de zomer van 2008 (vlak voor het uitbreken van de financiële crisis) en in 2011 (begon in Tunesië en verspreidde zich over Noord-Afrika). Sindsdien zijn de voedselprijzen weer wat gezakt, maar lang niet zo snel als na de piek in 2008. De volgende grafiek laat zien op welk moment de protesten begonnen in verschillende landen.
Hoge voedselprijzen veroorzaken sociale onrust (Bron: Lagi, Bertrand en Bar-Yam, 2011)
Voedselprijsindex sinds 1990
In Oekraïne, Thailand en in Venezuela hebben gewelddadige confrontaties al een aantal slachtoffers geëist, een ontwikkeling waar de Verenigde Naties in 2012 ook al voor waarschuwden. Ook in Bosnië worden de protesten heviger, een land dat te kampen heeft met een hoge werkloosheid en honger onder delen van de bevolking. Ook relatief rijke landen blijken niet immuun voor demonstraties, want in 2011 laaide het geweld al op in het Verenigd Koninkrijk en afgelopen zomer waren er ook een aantal incidenten in Zweden.
De hoge voedselprijzen zijn volgens Bar-Yam te verklaren door voedselspeculatie en door subsidies voor het omzetten van voedsel in biobrandstoffen. Beide drijven de voedselprijzen op en zorgen indirect voor sociale onrust en honger in de wereld. De voedselprijzen worden op een wereldwijde markt bepaald en daar kunnen landen weinig invloed op uitoefenen. Oekraïne produceerde vorig jaar een recordhoeveelheid tarwe, maar dat betekende niet dat er in Oekraïne voldoende eten was. Een deel van de binnenlandse productie was bestemd voor de export en kwam dus niet ten goede aan de eigen bevolking. Het netwerk van import en export van voedsel is zo complex geworden dat geen enkel land immuun meer is voor hoge voedselprijzen, zo stelt Bar-Yam.
Zo lang de voedselprijzen hoog blijven is er een verhoogde kans op sociale onrust. Het is de vonk die het vuur doet ontbranden.
Conflict in Kiev
Het afgelopen jaar werden er opnieuw minder bouwvergunningen verleend voor nieuwbouw. Het afgelopen jaar werden er in totaal ruim 26.000 nieuwe vergunningen verleend, een daling van 30% ten opzichte van 2012. Sinds het begin van de crisis in 2008 is het aantal verstrekte vergunningen voor nieuwbouwwoningen met 70% afgenomen. Sinds de eerste registratie van deze gegevens in 1953 zijn er niet zo weinig vergunningen verleend als in 2013. Wie spreekt over herstel van de woningmarkt moet dus niet naar deze cijfers kijken…
Overigens verschilt het aantal vergunningen sterk per regio. In Zeeland en Friesland daalde het aantal vergunningen met respectievelijk 55 en 63 procent. In Utrecht steeg het aantal vergunningen met 18 procent. Dit is conform de prijsontwikkeling van woningen in landelijke en in stedelijke gebieden. Zie voor meer informatie het persbericht van het CBS.
Aantal vergunningen voor nieuwbouw historisch laag (Bron: CBS)
De huizenprijzen in België zijn in de afgelopen tien jaar behoorlijk gestegen. Kocht je tien jaar geleden in Vlaanderen nog een huis voor €103.000, anno 2013 was is de aankoopprijs verdubbeld naar gemiddeld €211.000. De huizenprijzen in Vlaanderen zijn overigens hoger dan in het Franstalige Wallonië, waar een gemiddelde woning vandaag de dag €147.000 kost. In Brussel stegen de huizenprijzen overigens het snelst. Daar betaalde men in 2013 gemiddeld €330.000 voor een woning, dat is 2,5 keer zo veel als de €134.000 die men in 2003 neertelde voor een optrekje in de hoofdstad van België.
Ook bouwgrond werd aanzienlijk duurder. In tien jaar steeg de prijs van €112/m² naar €208/m². Ook dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van tien jaar geleden. De ongekende prijsstijging roept de vraag op of er bij onze zuiderburen ook een bubbel op de woningmarkt is ontstaan.
Stijgende huizenprijzen in België. Sinds 2003 zijn de gemiddelde prijzen verdubbeld in Vlaanderen (Bron: Statbel)
Stijging huizenprijzen per gemeente sinds 2003 (Bron: Standaard.be)