Onderzoek MotivAction
Gisteravond was ik bij de vijfde en laatste bijeenkomst van het Sustainable Finance Lab (SFL) in de aula van het academiegebouw in Utrecht. De aula, waar ik als jonge student zo vaak geluisterd heb naar hoogleraren die ter gelegenheid van hun installatie als hoogleraar oreerden, was de plaats waar de “topeconomen” van Nederland richting hebben proberen te vinden hoe het in de toekomst in Nederland met onze banken moet gaan. Ik zal mijn bevindingen van deze SFL-bijeenkomsten later nog wel beschrijven, maar één ding wil ik er alvast uit halen en dat betreft vertrouwen.
Het onderzoeksbureau MotivAction had voor het Sustainable Finance Lab namelijk onderzoek gedaan naar hoe de Nederlandse bevolking over de financiële problemen denkt en was haar onderzoek begonnen door in het algemeen te vragen naar het vertrouwen in diverse beroepsgroepen. Bankiers en politici scoren slecht. Heel erg slecht. Zij worden respectievelijk door slechts 14% en 13% van de Nederlanders vertrouwd. U moet arts of docent zijn indien u het vertrouwen van de Nederlander wilt genieten. Echter, laat ik u de stelling uit mijn inleiding nogmaals geven: het vertrouwen dat mensen in elkaar hebben is overgewaardeerd en moet worden afgeboekt.
Persoonlijk leed..
Gelukkig leeft mijn vader nog, maar mijn moeder is dood. Dat komt zo: zij werd naar huis gestuurd met een kwaadaardige tumor in haar lever onder het mom: “drink er maar een glas wijn op mevrouw, er is niets aan de hand”. Ironisch genoeg dronk mijn moeder geen druppel alcohol. De arts – zo bleek achteraf – had de rapportage van de radioloog niet gelezen, terwijl die met nadruk had aangegeven dat de “plek” die op haar lever gevonden was zeer vermoedelijk een kwaadaardige tumor betrof. Mijn ex-vriendin die toentertijd in haar laatste co-schap zat en door samenloop van omstandigheden erbij was toen mijn vader en ik bij de desbetreffende arts de foto's op cd-rom gingen ophalen, vond daarbij de desbetreffende rapportage. En daar stond in medische termen uitgelegd: ga uit van kanker.
Mijn ex-vriendin, mijn vader en ik kwamen – voordat mijn moeder het wist – er in de auto achter waarom zij geelzucht had. En geelzucht is wat het betekent: had een rode stift gepakt, mijn moeders neus rood gestift en ze was een kanariepietje geweest. Zij was letterlijk knalgeel en in alle treurigheid, dit ziekbeeld was een ware verschrikking. Ik was er op zich al op voorbereid dat het niet goed zat, maar de bevestiging dat het om kanker ging moest van de behandeld arts komen en dat had hij de dag er voor nagelaten. Hij had zijn kaken stijf op elkaar gehouden en was er omheen gedraaid en verwees mijn moeder door naar een ander ziekenhuis. Mijn ex-vriendin heeft haar 'schoonmoeder' moeten vertellen dat zij een kwaadaardige tumor had. De arts had haar met de verkeerde diagnose naar huis gestuurd waarop zij na enkele maanden geelzucht kreeg, heeft zijn fout niet durven opbiechten en de familie opgezadeld met de taak om de diagnose te vertellen. Mijn moeder is 61 jaar geworden.
Vertrouwen vereist realisme en eerlijkheid
Het hele verhaal is eigenlijk te lang om in detail op in te gaan, maar het punt dat ik er mee wil maken is eenvoudig. Wees altijd eerlijk. Als het vertrouwen beschaamd wordt, dan maakt dat mensen boos, gefrustreerd, bedroefd, teleurgesteld, afgestompt of gewoon ultiem cynisch. Als we elkaar niet kunnen vertrouwen, dan houden veel dingen in ene keer op. Het zal u waarschijnlijk niet verrassen: ik ben cynisch en ik vertrouw nergens zo maar op. Als je niet oppast wordt je aan alle kanten besodemieterd. De tijdgeest is er naar. Het is mode. Het is “in”. We nemen het niet meer zo nauw met de waarheid. Dat de gewone Nederlander bankiers en politici niet meer vertrouwd kan niemand verbazen. Maar dan nog steeds geldt dat wij eigenlijk veel te goed van vertrouwen zijn.
Het verbaasde mij gewoon dat Nederlanders veel vertrouwen in artsen en docenten hebben (meer dan 80%). Ik deel dat vertrouwen niet. Het waarom van artsen zult u – vermoed ik – wel begrijpen, maar mijn wantrouwen bij docenten wil ik toelichten. Dat gebrek aan vertrouwen is ontstaan in mijn studietijd en met name bij de afsluiting ervan. De meest betrouwbare docenten – en dat zijn uiteindelijk universitaire docenten – geven op een dramatische manier economisch onderwijs. Wetenschapsfilosofie? Wat is dat? Het is een uitgekleed nummertje in het verplichte universitaire curriculum. Toen ik afstudeerde en ik daarover in mijn scriptie één en ander had geschreven, stond ik na een jaar onderzoek en tien minuten bespreking buiten de deur van de universiteit. Weliswaar met een acht en een titel in mijn handen, maar mijn kritiek op het onjuiste gebruik van wetenschapsfilosofie in conventionele economische theorieën werd afgedaan zonder enige discussie.
Wetenschapsfilosofie en economische wetenschap..
Wetenschapsfilosofie is saai en bovendien verdomde abstract. Het gaat in op de manieren waarop wij nadenken over hoe wij nadenken en op de wijze waarop de wetenschap haar onderzoek verricht en tot conclusies komt. Wetenschapsfilosofie draait in de essentie om de totstandkoming van bewijs en de wijze waarop dat bewijs een veronderstelde theoretische causaliteit onderbouwt. Laat ik het ten behoeve van het algemene punt dat ik wil maken summier toelichten. Wetenschappelijk onderzoek kan ingedeeld worden in drie vormen: falsificatie, deductie en inductie.
Voor de eerste twee vormen van onderzoek geldt dat er empirisch (dus in de werkelijkheid) informatie verzameld moet worden die uitsluitsel geeft over een veronderstelling. Het verschil zit in de volgorde. Bij falsificatie wordt een veronderstelling geformuleerd en wordt dit empirisch onderzocht en wordt de veronderstelling ofwel bewezen verklaard of verworpen. Bij deductie werkt dat andersom: er wordt data verzameld en in die data wordt gezocht naar een algemene waarheid. Een inductieve veronderstelling betekent dat er geen enkel uitsluitsel gegeven kan worden en dat komt omdat empirisch er geen bewijs voor te vinden is. Derhalve blijft een inductieve veronderstelling altijd een niet empirisch te bewijzen veronderstelling. Economische theorie is grotendeels inductief van aard. Er is geen hard bewijs voor de juistheid van theorie.
Boterzachte wetenschap
Wanneer het om de zachte wetenschappen gaat – dat zijn alle sociale wetenschappen zoals bijvoorbeeld psychologie en economie – dan is bewijsvoering altijd het traditionele en terugkerende probleem. Dat komt omdat de drie wetenschapsvormen als houtje-touwtje werk met elkaar verweven wordt en er bovendien te pas en te onpas ceteris paribus geroepen wordt: indien al het andere constant gelaten wordt (lees: “Veronderstel dit, zus en zo, en dat, en (de niet vermelde) veronderstellingen 1 t/m 100.”), dan geldt dit of dat. De conventionele macro-economische theorieën zijn op die manier verworden tot één grote abstracte fantasie waarbij elke vorm van steekhoudende bewijsvoering ontbreekt, dan wel een inductieve invulling heeft gekregen en daarmee eigenlijk het predikaat wetenschap onwaardig verdienen. Het frustrerende is dat men in de schoolbanken niet of onvoldoende hier op in gaat. Het is geen issue.
Voor de meeste conventionele economische theorieën en haar vele economische en econometrische modellen geldt, dat zij naast complex, voor de meeste mensen niet te begrijpen zijn. Sowieso moet men bij modellen altijd afvragen of die niet alleen het wiskundige model proberen te bewijzen. Het model kan wel kloppen, maar of die iets met de werkelijkheid te maken heeft is de vraag. Anders gezegd, de gebruikte wiskunde slaat nooit terug op de realiteit. Het is slechts een gereedschap om een aspect inzichtelijk te maken. Maar dat is niet hoe de wiskunde in economie gebruikt wordt. De wiskundige of “econometrische” modellen zijn in een zekere zin het marketinginstrument voor economische theoretici die hun inductieve verhaal proberen aan te prijzen als bewezen. En omdat hun model nagenoeg wiskundig altijd klopt, klopt dus ook hun (nog steeds) inductieve theorie. Men praat elkaar op de universiteit maar een verhaal aan. Daaaast geldt dat er veel te makkelijk aan voorbij wordt gegaan dat statistische verbanden niet noodzakelijkerwijs een causaal verband zijn en dat bovendien dergelijke statistische verbanden door de loop der tijd een ander karakter kunnen krijgen en derhalve moeilijk te veralgemeniseren zijn.
Financiële crisis: één grote misdiagnose
Terug naar de financiële crisis en vertrouwen. De afgelopen jaren heb ik herhaaldelijk mijn probleemanalyse uiteengezet en heb ik mijn conclusie onder woorden proberen te brengen. Daarbij blijf ik er steevast op hameren dat deze crisis is veroorzaakt door een fundamenteel onjuiste invulling van ons huidige geldconcept en dat deze verkeerde invulling – naast dat die buitengewoon onrechtvaardig is en derhalve onrechtvaardigheid voortbrengt – als gevolg heeft, dat er bij wijze van automatisme, een solvabiliteitscrisis ontstaat. Dat betekent heel simpel dat we afstevenen op een faillissement. Daarentegen luidt de probleemanalyse van de mensen die zogezegd aan de knoppen draaien (en met hen, de meeste hoogleraren met hun inductieve theorieën) dat er slechts sprake is van een liquiditeitscrisis. Zij zeggen dat we tijdelijk een probleem ondervinden (o.a. “door een gebrek aan vertrouwen”) met onze financiering. Met die veronderstelling wordt gepleit voor interventie door de centrale bank die als “lender of last resort”, de geldpers moet aan zetten om de opgedroogde geldstromen aan te vullen zodat voorkomen wordt dat er daadwerkelijk een solvabiliteitscrisis ontstaat. Oorzaak en gevolg worden op die manier omgedraaid, want we hebben een permanent probleem met onze financiering.
De geldpers is een volslagen onverantwoord middel. Het verergert de kwaal. Precies zoals de arts van mijn moeder van het meest gunstige geval uitging en de onderzoeken voor de onderliggende oorzaak van haar lichamelijke klachten stopte, zo zal ook in de financiële zin blijken dat dit de verkeerde manier van werken is. Per definitie geldt dat er altijd eerst van het ergste geval uitgegaan moet worden. En door onderzoek te doen naar het ergste geval weet men zeker dat men niet de verkeerde diagnose heeft gesteld. Dat betekent in de huidige crisis dat eerst onderzocht moet worden of dit niet een solvabiliteitscrisis betreft. Wanneer men dat onderzoekt en de cijfers van onze balansen en winst- en verliesrekeningen bekijkt – of die nu publiek of privaat zijn – dan komt men tot de conclusie dat overheden, banken en veel particulieren onmogelijk hun schulden kunnen afbetalen. Conclusie: herstructureren is noodzaak. Maar daarvoor moet men bij het begin beginnen en onze maatschappelijke insolvabiliteit erkennen.
Eerlijkheid is troef!
In de Verenigde Staten, Japan en Groot-Brittannië is het duidelijk. Daar kiest men voor de perfecte waanzin van geldpersfinanciering die onder de noemer van een liquiditeitscrisis en onder de legitimiteit van de adviezen van mislukte economische wetenschappers gerechtvaardigd wordt. En Europa? Ik weet het niet. Ik vertrouw nergens meer op. We kunnen het hier oplossen maar we kunnen het óók hier verprutsen en de geldpers aanzetten. Alles valt en staat bij de probleemanalyse: is dit een solvabiliteitscrisis of een liquiditeitscrisis? Mijn oordeel is duidelijk. Dit is een solvabiliteitscrisis en die kan maar op één manier worden aangepakt: herwaardeer de goudreserves. Dat is de enige manier om de balansen te herstellen en de insolvabiliteit op te heffen. Mijn vermoeden is dat Europa het solvabiliteitsprobleem wel onderkend, maar niet kan toegeven. Ik vermoed ook dat Europa haar goudreserve's zal inzetten op het moment dat het kan. Dat is simpelweg de enige manier om insolvabiliteit op te lossen. Het is gewoon een kwestie van boekhoudkundige herstructurering. Tot slot, dit is misschien het menselijke en “achterbakse” aan mij: ik kan u deze Europese aanpak niet met zekerheid wijs maken. Ik kan hierover hooguit eerlijk zijn. In die zin, laat ik u dit meegeven: vertrouw zoveel mogelijk op uw eigen oordeel; niet op dat van een ander. Dat voorkomt teleurstelling. En als laatste: wees onder elk scenario zuinig op uw goud. Dat is uw troef.