Ik heb de afgelopen weken heerlijk kunnen genieten van vakantie in eigen land. Wat kan Nederland, als het weer een beetje meezit, toch mooi zijn. Ik heb bewust een beetje afstand genomen van al het nieuws omtrent de financiële markten, al heb ik afgelopen week een hoop kunnen ‘inhalen’.
Afgelopen week is voor mij vooral gebleken hoe we als volk ook eensgezind kunnen zijn, vooral als er dramatische gebeurtenissen plaatsvinden. Het overlijden van nagellakheld Tijn en het drama rondom voetballer Nouri waren afschuwelijk, maar brachten zeer ontroerende reacties teweeg waarvan ik een brok in m’n keel kreeg. Er wordt mij weleens verweten dat ik somber kan zijn (ik noem het eerder reëel) maar gelukkig zijn er op deze wereld ook een hoop redenen om positief te zijn voor de toekomst van mijn twee kleine kinderen.
Ik blijf me echter de komende tijd concentreren op gebeurtenissen die naar mijn mening erg belangrijk zijn voor onze (financiële) toekomst en waarover de grote media in Nederland niet of summier berichten. Het is essentieel om over zaken objectief geïnformeerd te zijn om fouten gemaakt in het verleden niet opnieuw te kunnen laten plaatsvinden.
Kort geleden begreep ik dat er een aantal moedige mensen in de VS hebben geïnfiltreerd bij de Amerikaanse nieuwszender CNN. Er is onomstotelijk vastgelegd dat de directeur heeft aangegeven dat het hele verhaal rondom Trump en beïnvloeding van de Amerikaanse presidentsverkiezingen door Rusland totaal opgeblazen is en dus nergens op slaat.
De kijkcijfers van CNN zijn omhooggeschoten door Trump, dus moet deze farce doorgaan. Ik geloof dat we hier sinds kort een term voor hebben, nepnieuws. Ik had gedacht dat dit groot nieuws zou worden kort daarna door onze onafhankelijke media, niets bleek minder waar! Het werd volledig genegeerd en we blijven dus klakkeloos overnemen wat de grote Amerikaanse media als waarheid naar buiten brengen.
Obligatielening van 100 jaar
Verder viel me de afgelopen tijd hoe investeerders de meest bizarre beslissingen nemen op zoek naar rendement. Argentinië heeft namelijk een staatsobligatie met een looptijd van 100 jaar uitgegeven. Er was vier keer (!) meer vraag dan aanbod voor de uitgifte, die jaarlijks 7,125% rente belooft uit te betalen. Toch lopen investeerders die hun geld voor 100 jaar vast zetten in Argentinië geen gering risico.
Het land staat te boek als een ‘serial defaulter’, die de voorbij 200 jaar ruim zeven keer aan zijn terugbetalingen niet kon voldoen. Argentinië kon pas vorig jaar, 15 jaar nadat het land van de kapitaalmarkten werd verbannen, zijn comeback maken op de financiële markten. De problemen in Argentinië waren het gevolg van decennialang en ‘onophoudelijk politiek mismanagement’. Beleggers hierin lijken niet over een al te goed geheugen te beschikken.
Italië
Het financiële nieuws wat uit Italië komt is ook niet erg hoopgevend. De overheid heeft twee middelgrote banken met €17 miljard moeten redden, spaarders zouden al hun spaargeld anders verliezen. Een bedrag van €17 miljard is erg veel voor een land als Italië, omgerekend 1% van het bruto nationaal product. En dat terwijl het land er financieel al uiterst beroerd voor staat.
Het probleem is dat dit maar om het topje van een ijsberg gaat. Er zijn gewoonweg heel veel banken in Italië die minder bezittingen hebben dan dat ze schulden hebben. Alleen het goedkoop kunnen lenen via de ECB heeft tot op heden kunnen voorkomen dat er massale faillissementen plaats hebben gevonden. Maar we weten allemaal; uitstel is geen afstel en de problemen zullen alleen maar groter worden als een structurele oplossing uitblijft. En deze structurele oplossing blijft inmiddels al zeker negen jaar uit… Houd u vast als het aldaar écht misgaat.
Deze column van Sander Noordhof verscheen eerder op Goudstandaard. Goudstandaard is gespecialiseerd in de verkoop en opslag van fysiek edelmetaal. Wilt u meer informatie over beleggen in edelmetalen? Bel ons op +31(0)88 46 88 488 of mail naar [email protected].
Innovaties in de financiële sector hebben de huizenmarkt in Nederland volledig op zijn kop gezet, zo concludeert Sven Hulleman van de Stichting Restschuld Eerlijk Delen. In een gesprek met Arno Wellens voor Café Weltschmerz beschrijft hij hoe Nederlandse banken in de jaren negentig begonnen met het herverpakken van hypotheekschulden, waarmee ze alle risico’s van de woningmarkt konden overdragen aan private investeerders en pensioenfondsen en ze hun winsten konden maximaliseren.
Door deze werkwijze konden banken gemakkelijk geld verdienen, zonder zich teveel zorgen te maken over de risico’s. De koper van een huis dacht dat hij door een hypotheek af te sluiten een lange termijn relatie aanging met de bank, maar in werkelijkheid was de klant voor de bank gewoon een product geworden. Met het afsluiten van iedere hypotheek ontstond er weer een nieuw beleggingsproduct dat met provisie doorverkocht kon worden aan beleggers en aan pensioenfondsen. Omdat de hypotheken direct werden doorverkocht stonden ze niet op de balans van de bank en was dus ook het risico ‘verdwenen’.
Van €128 naar €580 miljard hypotheekschuld
Door deze financiële innovaties explodeerde de Nederlandse hypotheekschuld in iets meer dan tien jaar tijd van €128 naar €680 miljard, wat betekent dat er ongeveer €550 miljard aan nieuw geld in de economie gepompt werd. Met heel veel geleend geld werd de Nederlandse huizenmarkt gemanipuleerd, waarbij gelijk een heel stelsel van verzekeringen werd opgetuigd om alle risico’s af te dekken. Daardoor betaalde de consument niet alleen veel geld voor de hypotheek, maar ook voor allerlei verzekeringspremies die samen met de hypotheek verkocht werden.
De hypotheekschulden werden nog eens verder aangejaagd door fiscale stimuleringsmaatregelen, zoals de hypotheekrenteaftrek. Deze maatregel werd door de politiek werd verkocht als een subsidie op het bezit van een eigen woning, maar in de praktijk bleek deze subsidie vooral tot hogere hypotheekschulden te leiden. Goed nieuws voor de banken, omdat die over een hoger bedrag rente ontvangen.
Volgens Sven Hulleman is de huizenmarkt in Nederland – en de gigantische hypotheekschuld die daaronder ligt – een tikkende tijdbom. Daarom hebben de banken en de politiek er na de crisis alles aan gedaan om de huizenprijzen weer te laten stijgen, zodat de problemen weer onder het tapijt geveegd konden worden. Als deze tijdbom barst zullen vooral de millennials die net een huis gekocht hebben het slachtoffer worden, zo verwacht Hulleman.
De huizenprijzen in Nederland zitten weer in een stijgende lijn en in verschillende stedelijke gebieden is er zelfs sprake van oververhitting op de woningmarkt. Door de extreem lage rente en het positieve sentiment worden er weer volop hypotheken verstrekt, waardoor potentiële huizenkopers met nog grotere bedragen tegen elkaar op kunnen bieden om een huis te kopen. Een groot probleem, want door de hoge huizenprijzen wordt het steeds duurder om in Nederland te wonen.
De volgende grafiek laat zien dat de huizenprijzen sinds 1970 veel harder zijn gestegen dan het gemiddelde inkomen. Vergelijken we de laatste cijfers uit 2016 met die van 1970, dan zien we dat de gemiddelde prijs van een woning elf keer zo hoog geworden is. Ter vergelijking, het inkomen ging in dezelfde periode zes keer over de kop. In minder dan een halve eeuw tijd werden huizen in verhouding tot wat de gemiddelde Nederlander verdient dus bijna twee keer zo duur.
Huizenprijzen zijn bijna twee keer zo hard gestegen als het gemiddelde inkomen (Bron: CBS, grafiek via @WouterHupkes)
Waarom stijgen de huizenprijzen?
De ongekende stijging van de huizenprijzen heeft twee belangrijke oorzaken. De eerste is de daling van de rente over de afgelopen dertig jaar, waardoor je bij dezelfde maandlasten een steeds hoger bedrag kunt lenen. De wet van vraag en aanbod leert dat als het aanbod van woningen gelijk blijft en je huizenkopers meer geld geeft, dat daardoor de prijzen van woningen uiteindelijk zullen stijgen.
In de jaren negentig werd de stijging van de huizenprijzen versterkt door financiële deregulering. Banken kregen van de politiek en van de toezichthouder meer ruimte om nieuwe hypotheekvormen te bedenken, waarbij huizenkopers nog meer geld konden lenen.
Met de introductie van aflossingsvrije hypotheken en beleggingshypotheken kon de maximale leencapaciteit van de consument nog verder worden opgerekt, waardoor men zich nog dieper in de schulden kon en moest steken voor een eigen huis. Daardoor zijn we nu in een situatie terechtgekomen we niet meer gemakkelijk uit kunnen ontsnappen.
Als kind was ik altijd al vrij spaarzaam. Ik legde iedere maand zoveel mogelijk van mijn zakgeld opzij, zodat ik kon sparen voor een nieuwe trein of spaceshuttle van LEGO. Toen ik ouder werd begon ik met een bijbaantje en spaarde ik voor een andere hobby, namelijk computers.
Het idee dat je eerst moet sparen voordat je iets kon kopen beschouwde ik als iets vanzelfsprekends, totdat ik begon met studeren en opeens bijna gratis geld kon lenen van de IB-Groep (later DUO genoemd). Dat werd zelfs zo aantrekkelijk gemaakt dat het loonde om maximale studiefinanciering op te nemen en dat geld vervolgens op een spaarrekening te parkeren tegen een hogere rente. Dat veel studenten niet van die mogelijkheid gebruik maken en het geld besteden aan allerlei andere dingen is een tweede, maar het leerde mij wel dat het heel aantrekkelijk kan zijn om te lenen in plaats van te sparen.
Lenen loont meer dan sparen
Zo ging ik eind 2015 naar de bank om een hypotheek aan te vragen voor de aankoop van een appartement. Dat was in de tijd dat je nog rustig verschillende appartementen kon bekijken en je zelfs in een stad als Haarlem vaak nog ruimte had om beneden de vraagprijs te bieden. Ik kocht een appartement onder de vraagprijs en door de lage rente waren mijn maandlasten amper hoger dan in de (veel kleinere) studio die ik eerst huurde. De bank hoefde alleen maar een loonstrookje te zien en de rest was zo geregeld.
Door de extreem lage rente zijn er veel meer mensen zoals ik op zoek gegaan naar een koopwoning, met als gevolg dat de huizenprijzen in de grote steden weer de pan uit rijzen. Iedereen steekt zich weer vol in de schulden, omdat kopen op maandbasis nog steeds goedkoper is dan huren of omdat de verwachting is dat de economie zal blijven groeien en huizenprijzen daarom zullen blijven stijgen.
Door de gekte op de huizenmarkt heb ik in anderhalf jaar tijd waarschijnlijk net zoveel vermogen aan overwaarde opgebouwd als dat ik in de afgelopen tien jaar bij elkaar heb gespaard door hard te werken en relatief zuinig te leven! Waarom zou je nog sparen als je rijk kunt worden door te lenen en een huis te kopen?
Huizenmarkt als bron voor nieuwe crisis?
Voor mij als individu is het natuurlijk erg prettig dat de waarde van mijn huis stijgt, maar voor de samenleving als geheel is deze ontwikkeling op de huizenmarkt juist ongezond. Door de stijgende huizenprijzen kunnen we de risico’s van lenen namelijk niet meer goed inschatten.
Banken zien geen risico’s meer, omdat het onderpand van een hypotheek bij stijgende huizenprijzen vanzelf groter wordt dan de hypotheekschuld. Ook makelaars en notarissen zijn enthousiast, want meer transacties en hogere huizenprijzen betekent dat er weer een goede boterham verdiend kan worden. De makelaarskantoren schieten weer als paddenstoelen uit de grond. En dan hebben we natuurlijk de bouwsector, die het orderboek weer kan vullen met nieuwe vastgoedprojecten en renovaties aan bestaande woningen. Door de overwaarde komen huizenbezitters in de verleiding om een nieuwe badkamer, keuken of uitbouw te financieren, want ‘het huis is toch meer waard geworden’.
Zoals je ziet handelt iedereen in deze keten volledig rationeel vanuit zijn eigenbelang, dat is logisch en dat is ook wat je in een kapitalistisch economisch model van iedereen mag verwachten. Maar voor de samenleving als geheel is het uitermate onwenselijk, want de kans op een herhaling van de huizenmarktcrash van 2009 neemt op deze manier alleen maar verder toe.
Tijd voor nieuw beleid!
Wat kunnen we daar dan samen aan doen? Laten we wat mij betreft beginnen met het versneld afbouwen van de hypotheekrenteaftrek, want dat is simpelweg een subsidie die de huizenprijzen alleen maar verder opdrijft. Om huishoudens niet in de problemen te brengen zou je de subsidie ook in stand kunnen houden, maar deze juist gebruiken om het versneld aflossen te stimuleren.
Ook zouden we een voorbeeld kunnen nemen aan Duitsland, waar je eerst een deel moet sparen voordat je een huis kunt kopen. Tegenstanders zeggen dat dat onhaalbaar is met de hoge huizenprijzen in ons land, maar dat is een omkering van oorzaak en gevolg. Juist omdat de Duitsers minder geld mogen lenen voor een huis zijn de prijzen daar veel lager dan in Nederland.
Het wordt tijd dat de politiek (wanneer komt er eindelijk een kabinet??) hier eens goed over nadenkt en een visie gaat uitdragen die de woningmarkt weer gezond kan maken. Nu rekenen we ons rijk, terwijl we ons in werkelijkheid alleen maar dieper in de schulden gestoken hebben…
Deze column van Frank Knopers verscheen eerder op Goudstandaard. Goudstandaard is gespecialiseerd in de verkoop en opslag van fysiek edelmetaal. Wilt u meer informatie over beleggen in edelmetalen? Bel ons op +31(0)88 46 88 488 of mail naar [email protected].
De wereldwijde schulden bereikten in het eerste kwartaal van dit jaar een nieuw record van omgerekend $217 biljoen, zo schrijft het Institute of International Finance (IIF) in haar nieuwste rapport. Daarmee hebben de schulden een omvang van 327% ten opzichte van het wereldwijde bbp. Vergeleken met tien jaar geleden zijn de wereldwijde schulden met meer dan $60 biljoen toegenomen, een stijging die grotendeels veroorzaakt is door de Verenigde Staten, China en andere opkomende markten.
Wereldwijde schulden opnieuw toegenomen (Bron: IIF)
Geen ‘deleveraging’
Na het uitbreken van de kredietcrisis was ‘deleveraging’ het toverwoord, het afbouwen van schulden. We zijn nu ruim acht jaar verder en we kunnen concluderen dat eigenlijk het tegenovergestelde gebeurd is. Nieuwe schulden werden een belangrijke motor voor economische groei, waarbij vooral China een indrukwekkende inhaalslag maakte.
Sinds het uitbreken van de crisis zijn de totale schulden in China bijna verdubbeld, van 160% naar meer dan 300% van de totale omvang van de Chinese economie. Vooral bedrijven hebben veel nieuwe schulden op zich genomen, omdat het door de lage rente aantrekkelijker werd om groei te financieren met obligaties dan met de uitgifte van nieuwe aandelen.
Vooral in China zijn de schulden na de crisis sterk toegenomen (Bron: IIF)
Opkomende markten
Na het uitbreken van de crisis kwam het herstel in eerste instantie uit de opkomende economieën. Dat is geen toeval, als je bedenkt dat juist in die landen de schulden na de crisis van 2008 explosief begonnen toe te nemen. De volgende grafiek laat zien hoe de obligatiemarkt van opkomende economieën zich de afgelopen twintig jaar heeft ontwikkeld.
Obligatiemarkt opkomende landen heeft zich razendsnel ontwikkeld (Bron: IIF)
Worden de schulden onhoudbaar?
Door het extreem ruime monetaire beleid van centrale banken is de schuldenbubbel aanzienlijk toegenomen. Niet alleen in de opkomende economieën, maar zelfs in de olieproducerende landen. Door een overschot aan productiecapaciteit op de wereldwijde oliemarkt zagen verschillende oliestaten in het Midden-Oosten zich genoodzaakt obligaties uit te geven. Het Institute of International Finance verwacht dat deze landen de komende jaren nog veel meer geld zullen moeten lenen om de begroting rond te krijgen.
De steeds hogere schuldposities van landen en bedrijven maken de economieën kwetsbaar voor een stijging van de rente. Juist nu de schulden op recordniveau staan willen centrale banken de rente weer verhogen. Dat kan wel eens vervelende consequenties hebben voor het herstel van de economie, dat gebaseerd is op beschikbaarheid van goedkoop geld.
Volgens Draghi is het streven naar een beetje inflatie niet slecht, omdat het de schuldenaren bevoordeelt ten opzichte van de spaarders. Op die manier levert de centrale bank naar eigen zeggen een bijdrage aan het verkleinen van de vermogensongelijkheid. Hij deed deze uitspraken bij de Universiteit van Lissabon, waar hij verschillende vragen van studenten beantwoordde. Onder de video staan de belangrijkste vragen uitgewerkt.
Waarom is de ECB niet tegelijkertijd met de Fed begonnen met QE?
Dit is geen makkelijke vraag om te beantwoorden. Mijn antwoord is daarom wat langer dan we allebei zouden willen.
Er zijn veel verschillen tussen de VS en de Eurozone en in de manier waarop de crisis zich in verschillende delen van de wereld ontwikkelde. Eind 2007 begon de sub-prime crisis. De ECB en de Fed reageerden toen op dezelfde manier, namelijk met een sterke uitbreiding van de beschikbare liquiditeit. Maar we ontdekten al snel dat dat nog maar het begin van de crisis was. Een jaar lang gebeurde er niks, totdat in 2009 de grote bail-outs kwamen in de VS en we realiseerden dat de giftige leningen ook veel banken in Europa hadden besmet.
De val van Lehman Brothers was een keerpunt. De VS is anders dan de Eurozone in de zin dat de financiering grotendeels marktgebaseerd is. De Eurozone is een bank-gebaseerde economie, waar 80% van de financiering via banken gaat. In de VS is dat slechts 30%. Dit is het eerste grote verschil tussen beide situaties.
De Fed bracht de rente naar nul en begon met QE, omdat er geen andere instrumenten meer over waren. De negatieve effecten bleven zich in die tijd ontwikkelen in de VS. In de Eurozone gebeurde wat anders. De toename van onzekerheid raakte overheden die niet voorbereid waren. Die werden gekenmerkt door hoge schuldniveaus, weinig hervormingen, zwakke budgetten… zo veranderde de crisis in een crisis in staatsobligaties.
In 2010 gebeurde er iets wat alles veranderde. We waren gewend dat staatsobligaties risicovrij waren. Alle andere theorieën waren op deze aanname gebaseerd. In 2010 bleken staatsobligaties opeens niet meer risicovrij, waardoor het hele plaatje van risico’s veranderde in de Eurozone. Veel van onze banken hadden veel staatsobligaties op hun balans, waardoor de crisis evolueerde in een bankencrisis. Daarom begon de ECB in 2010 met een gereduceerde versie van QE, namelijk het SMP programma. Daarmee probeerden we de obligatiemarkt te ondersteunen om die grote veranderingen in rente en obligatiekoersen op te vangen.
In 2011 daalde de liquiditeit in het bankwezen substantieel, waardoor de ECB besloot LTRO te starten. Dat was onbeperkte liquiditeit voor banken tegen een zeer gunstige condities en voor een ongekend lange termijn van vier jaar. Iedereen dacht dat daarmee de banken voldoende ondersteund waren en dat daarmee grootschalige falen van banken voorkomen kon worden.
Dat werkte ook een paar maanden, maar toen kwam de obligatiecrisis over en begonnen we met OMT. Dat programma had in omvang veel groter kunnen zijn, maar dat was het niet omdat de markt had ingezien dat er niet langer een risico bestond dat de euro zou omvallen. Toen verbeterden de marktomstandigheden substantieel. Sindsdien zijn er 2 miljoen nieuwe banen gecreëerd in de Eurozone. Het herstel was op dat moment al begonnen, langzaam maar constant.
Toen die bankencrisis was gaan liggen en de fragmentatie in Europa verminderde zagen we een nieuw risico van deflatie. En dat is waarom de ECB net als de Fed begon met QE. De les is dat beide instituten op verschillende manieren reageerden op verschillende omstandigheden.
Bij de Federal Reserve – in een marktgebaseerde economie – greep men in via de open markt, namelijk met het opkopen van staatsobligaties en het verstrekken van liquiditeit of met het verkopen van staatsobligaties en het terughalen van liquiditeit. Bij de ECB – actief in een bankgebaseerde economie – ging dat via de banken. Beide instituten hebben gedurende de crisis hun beleid veranderd. De Fed schakelde meer over op herfinancieringen, terwijl de ECB begon met het opkopen van obligaties. De ECB introduceerde daarnaast ook een ander instrument, namelijk negatieve rente. Daar moet ik het voor dit moment bij laten…
Kan inkomensongelijkheid een bedreiging vormen voor de financiële stabiliteit?
Door globalisering en wereldwijde concurrentie en verspreiding van technologie is er ongekend veel welvaart gecreëerd, maar tegelijkertijd is er ook een grote groep mensen die niet (voldoende) profiteert van deze verbeteringen. Deze mensen delen niet mee, kunnen bijvoorbeeld geen auto of huis kopen. Dat is inderdaad niet goed voor de financiële stabiliteit en de samenleving.
Wat kan de ECB daaraan doen? Volgens Draghi is het goed om een beetje inflatie na te streven, omdat dat gunstiger is voor de schuldenaren dan voor de spaarders. Daarmee wordt de ongelijkheid verzacht. Daar komt bij dat de jonge generatie vaak de schuldenaren zijn, terwijl de oudere generatie over het algemeen besparingen hebben.
De belangrijkste veroorzaker van ongelijkheid is werkloosheid. Juist dat is belangrijk om aan te pakken, bijvoorbeeld met investeringen in onderwijs en technologische kennis. Maar het is niet de taak voor mij als gouverneur van de centrale banken om te beslissen welk beleid men zou moeten voeren.
Doet de ECB voldoende om te voorkomen dat baantjes naar elkaar toegespeeld worden?
Centrale banken hebben vertrouwen nodig en om dat vertrouwen te winnen moeten ze duidelijk communiceren en verantwoording afleggen. Daar hebben alle centrale banken verbetering in aangebracht, niet alleen de ECB. Tot midden jaren negentig veranderde de Federal Reserve de rente zonder daar iemand over te informeren. Mensen moesten daar via de markt maar achter zien te komen.
De ECB is van begin af aan al opgezet vanuit het idee van transparantie. Denk aan de persconferenties na elk rentebesluit, interviews, verhoren en onderzoeken. We gaan door met deze traditie en breiden dit zelfs uit. Ook deze bijeenkomst bijvoorbeeld, alles wordt uitgezonden. Dat is allemaal heel transparant.
Voor wat betreft belangenverstrengeling. Sinds 2015 geven we inzicht in wat we bespreken. Mijn dagboeken en de ontmoetingen die wij hebben worden ook met enige regelmatig gepubliceerd. Ook wijzen we heel veel uitnodigingen af, omdat die van buitenaf gezien kunnen worden als een vorm van belangenverstrengeling of die afwijken van datgene wat mensen van een centrale bank verwachten. Ik denk dus dat we het oké doen, al kan het natuurlijk altijd beter. We leren van kritiek en passen onze procedures aan als we vinden dat de kritiek terecht is.
Maakt de lage rente het voor millennials niet onmogelijk vermogen op te bouwen?
Als eerste is het de vraag over welke millennials het gaat. Diegene die dankzij het beleid van de ECB een baan hebben kunnen vinden zullen waarschijnlijk blij zijn met dit beleid. Er zijn ook millennials die geld sparen of die ouders hebben die geld hebben.
Ik heb het al vaak gezegd en zal het nog eens herhalen, besparingen komen van groei. Als er geen groei is zijn er ook geen besparingen. De rente moet op dit moment wel laag zijn om groei te krijgen. Wanneer die groei eenmaal komt en de inflatie richting de doelstelling gaat zal de rente ook toenemen en krijgen spaarders hun rendement. Maar als we de rente op het verkeerde moment verhogen krijgen we een recessie en daar wordt niemand beter van. Spaarders en schuldenaren niet.
Millennials zijn vaak nog te jong om een huis te kopen, maar voor de iets oudere groep is de lage rente gunstig voor de hypotheek. We moeten dus geduldig zijn, de rente zal op termijn wel weer herstellen.
Zie je de lage productiviteitsgroei van de laatste jaren als een korte termijn fenomeen of een langere trend?
Dat is een lastige vraag waar veel verschillende visies op zijn. De cyclische daling van de economische productiviteit begon al ruim voor de grote financiële crisis. Tijdens de crisis daalde de kredietverlening en de investeringen en daalden ook de verwachtingen ten aanzien van de economische groei. Maar ook belangrijk voor productiviteitsgroei is een optimale verspreiding van nieuwe technologieën.
Gaat de ECB meer investeren in fintech?
De ECB ondersteunt fintech. We zijn het afgelopen anderhalf jaar met verschillende projecten begonnen. De meest recente is instant payment, een technologie waarmee iedereen 24 uur per dag en 365 dagen per jaar direct betalingen kan doen. Ook ondersteunen we de distributed ledger technologie, een zeer belangrijke ontwikkeling waarmee je informatie op decentrale manier kunt opslaan.
We besteden hier om verschillende redenen veel aandacht aan. Ten eerste omdat ze het financiële systeem kunnen versterken tegen cyberaanvallen. De andere reden is dat cybermisdaad een grote dreiging is voor financiële stabiliteit en dat toezichthouders hier meer en meer op zullen gaan inspelen. Daar is tijdens de laatste G7 top ook veel over gesproken.
De afgelopen tien jaar heeft Portugal bijna €10 miljard aan bail-outs verstrekt. Wat is er de laatste jaren gedaan om te voorkomen dat er weer belastinggeld naar banken gaat?
In het verleden werd er inderdaad belastinggeld gebruikt om aandeelhouders, obligatiehouders en spaarders van banken te compenseren. In reactie op deze ontwikkeling heeft de Europese Unie de Banking Resolution aangenomen, waarmee het veel moeilijker is geworden om voor een bail-out in aanmerking te komen.
Als er weer een nieuwe bankencrisis komt zal eerst worden gekeken naar de bail-in van aandeelhouders en bepaalde categorieën van obligatiehouders. Als dat niet genoeg is zal dat worden aangevuld met een speciaal fonds. Het doel van de bail-in is dat het gebruik van belastinggeld wordt geminimaliseerd, maar dat tegelijkertijd ook wordt voorkomen dat activiteiten van banken worden stopgezet, met alle verliezen die daaruit voortkomen.
Het is nog te vroeg om te zeggen dat er niet meer belastinggeld naar het redden van banken gaat. Banken moeten nu meer middelen opzij zetten om toekomstige verliezen op te vangen.
Hoe kan de ECB beleid voeren als de lidstaten allemaal in een andere fase van de economische cyclus zitten en om die reden allemaal misschien een ander beleid nodig hebben?
We hebben niet allemaal verschillende landen, maar één Eurozone. Ons beleid is voor de hele Eurozone. Om een meer inhoudelijk antwoord te geven, laat mij eens de vergelijking maken met de Verenigde Staten. In de VS heb je verschillende staten die allemaal op verschillende snelheden werken. Dat veroorzaakt misschien onbalans, maar dat wordt verzacht via de landelijke begroting. Er zijn dus geldstromen tussen verschillende delen van de Verenigde Staten om te compenseren voor mogelijke onbalans van een verschillende snelheid.
De Eurozone is geen transferunie, dat is wat het Verdrag van Maastricht ook zegt. Wij hebben dus geen federaal budget. Wel hebben we andere manieren om te compenseren voor landen die op verschillende snelheden werken. Dat is waarom convergentie in de Eurozone essentieel is. Ik denk dat we daarin grote vooruitgang hebben geboekt sinds het verdrag van Maastricht.
Cijfers op dat gebied lieten onlangs zien dat de mate van divergentie tussen landen, gemeten als de toegevoegde waarde per land, op een historisch dieptepunt staat. Die verschillen staan op het laagste niveau sinds 1997. Dat betekent dat inspanningen richting convergentie geleverd worden.
Ook op het gebied van beleid is er convergentie, zoals het doorvoeren van hervormingen en het overeenstemmen van beleid dat bewezen heeft het beste te werken. Dat is erg belangrijk voor de weerbaarheid van de monetaire unie. Convergentie is een van de twee pilaren waarop de monetaire unie gebouwd is. De andere pilaar is vertrouwen. Wat we op dit moment doen is convergentie versterken en het vertrouwen repareren en versterken.
De beursrally van de laatste jaren werd ondersteund door bedrijven die met geleend geld eigen aandelen terugkopen of overnames financieren. Onderstaande grafiek laat zien dat bedrijven in de Verenigde Staten weer volop geld lenen, maar dat amper gebruiken voor nieuwe investeringen (Capital Expenditures). Ook valt op dat bedrijven in de Verenigde Staten gestopt zijn met het opbouwen van buffers, waardoor ze eigenlijk nog kwetsbaarder zijn geworden voor een nieuwe crisis of een stijging van de rente.
Kijken we naar de ontwikkelingen van de afgelopen twintig jaar, dan zien we dat bedrijven in de jaren ’90 voornamelijk geld leenden om te investeren. Dat is vandaag de dag heel anders, want nu lijkt het verhogen van de aandeelhouderswaarde tot het hoogste doel te zijn verheven. Bedrijven worden tegenwoordig volgepompt met schulden, zodat er op korte termijn grote winsten gerealiseerd kunnen worden voor de aandeelhouders en het management. Een zorgelijke ontwikkeling, als je bedenkt dat ook een groot deel van ons pensioengeld in aandelen geïnvesteerd wordt.
Amerikaanse bedrijven zuigen zich vol met schulden (Grafiek via twitter)
Minder dan een jaar nadat Argentinië een akkoord bereikte over het wegstrepen van $95 miljard aan schulden staan beleggers opnieuw in de rij om geld uit te lenen. En niet voor een korte periode, want de $2,75 miljard aan nieuwe obligaties die Argentinië zal uitgeven hebben een looptijd van maar liefst 100 jaar. De obligaties worden pas afgelost in het jaar 2117, maar tot die tijd biedt het langlopende schuldpapier wel een rendement van bijna 8% per jaar.
Vermogensbeheerders en pensioenfondsen hebben veel belangstelling voor dit soort leningen, omdat ze voor de lange termijn beleggen en met kortlopend schuldpapier onvoldoende rendement kunnen halen. Toch zijn dit soort extreem langlopende leningen niet zonder gevaren, want in honderd jaar tijd kan er heel veel gebeuren waardoor beleggers alsnog hun geld verliezen. Argentinië is sinds haar onafhankelijkheid in 1816 immers al acht keer failliet gegaan en zal binnen honderd jaar zeer waarschijnlijk nog wel een keer in een dergelijke situatie terechtkomen.
Langlopende obligaties
Een hoog rendement gaat doorgaans gepaard met een hoog risico, maar daar lijken beleggers zich geen zorgen om te maken. Sterker nog, vermogensbeheerders voegden de afgelopen twintig weken onafgebroken staatsobligaties van opkomende economieën aan hun portefeuilles toe. Beleggers hebben positieve verwachtingen van opkomende markten en denken dat deze vandaag de dag minder kwetsbaar zijn voor een verdere renteverhoging in de Verenigde Staten.
De volgende grafiek van Bloomberg laat zien dat het verschil in rente tussen obligaties van opkomende en ontwikkelde economieën sinds 2013 niet meer zo klein is geweest als nu. Dat is misschien ook wel het gevolg van de extreem lage rente elders in de wereld, waardoor meer kapitaal richting de opkomende markten vloeit.
Beleggers stappen weer obligaties van opkomende economieën (Bron: Bloomberg)
Lage rente
Verschillende landen profiteren van de extreem lage rente door nieuwe obligaties met een zeer lange looptijd af te sluiten. Italië en Oostenrijk hebben al obligaties met looptijden van respectievelijk 50 en 70 jaar op de markt gebracht, terwijl Mexico en België eerder al obligaties met een looptijd van honderd jaar uitbrachten. Ook de Verenigde Staten overwegen obligaties uit te schrijven die pas over 50 of 100 jaar afgelost zullen worden.
Het is opmerkelijk dat beleggers bereid zijn om voor zo’n lange looptijd geld uit te lenen aan overheden. Je hoeft maar naar de inflatiecijfers te kijken om te zien dat geld in honderd jaar tijd een groot deel van haar waarde kan verliezen. En dan hebben we het nog niet eens over het risico van een zogeheten ‘default’, waarbij een deel van de schulden wordt weggestreept. Waarom zou je al die risico’s willen lopen voor een paar procent meer rente? Is dit de laatste fase van een bubbel in staatsobligaties?
Dit artikel wordt u aangeboden door Goudstandaard, uw adres voor de aankoop en verzekerde opslag van edelmetalen. Wilt u goud kopen? Neem dan contact op door te mailen naar [email protected] of door te bellen naar +31(0)88-4688488.
Uit een nieuw onderzoek van de Manulife Bank blijkt dat driekwart van de huiseigenaren in Canada in de problemen komt als hun hypotheeklasten met ongeveer $100 per maand stijgen. De Canadese bank hield in februari een enquête onder ruim 1.300 huishoudens met een inkomen hebben van meer dan $50.000 op jaarbasis.
Van deze groep bleek 14% helemaal geen financiële ruimte te hebben om hogere hypotheeklasten te dragen, terwijl 38% van de ondervraagden laat weten dat ze niet meer dan een vijf procent stijging van de maandlasten kunnen verteren. Nog eens 20% van de respondenten geeft aan dat ze in de knel komen als de maandelijkse lasten voor de hypotheek met meer dan tien procent stijgen.
Met een gemiddelde woningwaarde van ongeveer 200.000 Canadese dollar liggen de maandlasten voor de hypotheek op ongeveer 1.000 Canadese dollar per maand.
Wat mensen zich niet realiseren is dat we vandaag de dag een historisch lage rente hebben. Als de hypotheekrente met slechts één procentpunt stijgt, dan betekent dat voor sommige huiseigenaren een stijging van 10% in hun maandlasten. Een grotere stijging van de rente zal nog meer problemen opleveren.
Uit het onderzoek komt naar voren dat vooral de jongste generatie huiseigenaren kwetsbaar is. Van deze groep heeft 45% ook geld moeten lenen van hun ouders om een huis te kunnen kopen. Een kwart van deze groep ‘millennials’ met een eigen huis heeft bovendien helemaal geen spaargeld op de bankrekening staan.
Driekwart Canadese huiseigenaren kan nog geen 10% stijging van de maandlasten verdragen (Bron: Manulife Bank, via Zero Hedge)
De totale private van Amerikaanse huishoudens waren in het eerste kwartaal van dit jaar voor het eerst weer groter dan de piek van 2008, vlak voor het uitbreken van de wereldwijde kredietcrisis. De kredietverlening is de laatste jaren weer sterk toegenomen door de combinatie van een extreem lage rente en een verbeterd consumentenvertrouwen.
De totale private schulden zijn dus even groot als negen jaar geleden, maar de samenstelling van die schulden is door de jaren heen wel veranderd. Vooral studieleningen en autoleningen zijn populair, terwijl de vraag naar hypotheken pas de laatste drie jaar weer een beetje aantrekt. Bestond in 2008 nog 73% van alle private schulden uit hypotheken, nu is dat ongeveer 68%. Het aandeel van studieleningen steeg in dezelfde periode juist van 5% naar 9% van het totaal, terwijl autoleningen van 6% naar ongeveer 9% gingen.
Sterke toename studieschulden en autoleningen (Bron: New York Fed)
Private schulden weer groter dan voor de crisis (Grafiek via Wall Street Journal)
Schulden stijgen weer
De totale private schulden zijn met ruim $12 biljoen weer terug op het niveau van voor de crisis, maar daar is het effect van bevolkingsgroei en inflatie nog niet in meegenomen. Gecorrigeerd voor deze factoren zijn de totale private schulden momenteel nog iets lager dan vlak voor de kredietcrisis. Volgens econoom Donghoon Lee van de New York Fed is er dan ook geen reden tot zorg.
Door de stijging van de totale schulden lijkt het alsof het weer goed gaat met de economie. Maar terwijl de officiële werkloosheid daalt blijft de participatiegraad op de Amerikaanse arbeidsmarkt zeer laag. Daardoor is de werkloosheid in werkelijkheid veel hoger dan de cijfers van de overheid doen geloven. Ook opvallend is de extreem lage omloopsnelheid van het geld, wat betekent dat veel Amerikanen nog steeds de hand op de knip houden.
Een ander zorgelijk teken is het hoge percentage wanbetalingen voor studieleningen, dat ligt al jaren boven de 11%. Mogelijk bouwen Amerikanen goedkope studieschulden op om de relatief dure creditcardschulden af te lossen, want het percentage wanbetalingen op creditcardschulden laat juist een dalende trend zien.
Door de kredietgroei lijkt het weer goed te gaan met de Amerikaanse economie, maar laten we niet vergeten dat veel van deze groei geen extra productiviteit oplevert. Het lijkt slechts een kwestie van tijd voor er weer een nieuwe crisis uitbreekt. Zeker als we terugkeren van een extreem lage rente van bijna nul procent naar het historische gemiddelde van 4 tot 5 procent. De Federal Reserve zal daarom erg voorzichtig zijn met het verhogen van de rente.
De Griekse regering heeft na jaren van bezuinigen eindelijk haar begroting weer op orde, maar daar heeft de bevolking een hoge prijs voor betaald. Salarissen voor ambtenaren en pensioenuitkeringen werden verlaagd en veel Grieken verloren hun baan, met als resultaat een gigantische krimp van de economie. Gecorrigeerd voor de inflatie kromp de economie tussen 2007 en 2012 met een kwart, om vervolgens op dat lagere welvaartsniveau te stabiliseren.
De volgende grafiek laat in één oogopslag dat Griekenland door de bezuinigingen al jaren stagneert, terwijl de Eurozone als geheel en de Verenigde Staten al sinds 2009 weer een bescheiden groei laten zien. Het is nog maar de vraag of Griekenland ooit kan ontsnappen uit deze schuldenberg, want een begrotingsevenwicht alleen is bij lange na niet genoeg om de staatsschuld weer omlaag te krijgen. Die is met een omvang van 180% van het bbp moeilijk houdbaar te noemen.
Is de Griekse schuldencrisis op te lossen met nog meer bezuinigingen en hervormingen? Of is het kwijtschelden van een deel van de schulden op termijn toch niet te voorkomen? En was de Griekse economie sterker uit de crisis gekomen als ze een eigen munt had die ze kon devalueren?
Griekse economie kwart gekrompen sinds crisis (Grafiek via @jsblokland)
Griekse staatsschuld als percentage van het bbp (Bron: Trading Economics)
